Hàn Phi Tử

Đối với văn hoá thế giới, Hàn
Phi Tử là một tác phẩm hết sức độc đáo. Về mặt chính trị, nó là công
trình quan trọng nhất của chính trị học Trung Hoa và một trong những tác phẩm đầu
tiên của chính trị học thế giới. Về tư tưởng, nó xác lập trường phái Pháp gia,
một trong bốn trường phái lớn nhất của tư tưởng Trung Quốc (Nho, Mặc, Lão,
Pháp). Về văn học, nó là một công trình cực kỳ hấp dẫn. Trên cơ sở một cách
trình bày khách quan, ta thấy toàn bộ xã hội cổ Trung Quốc sống lại với mọi
quan hệ, vô số sự kiện. Và lạ hơn nữa, đọc cái công trình viết cách đây 2300
năm này ai cũng giật mình về tính thời sự của nó. Ta có cảm tưởng rằng tác giả
là người hiện nay, nói bằng ngôn ngữ và cách lý luận hôm nay về các quan hệ giữa
người với người ngày hôm nay, không chỉ ở Trung Hoa mà ở cả thế giới, trong đó
có Việt Nam. Ta bắt buộc phải thừa nhận con người viết ra nó thực sự là một
thiên tài toàn diện. Một đầu óc lỗi lạc nhất của Trung Hoa và của loài người,
con người Trung Quốc đầu tiên dám nhìn thẳng vào sự thật với tất cả cái tàn nhẫn
của nó để tìm cách đưa đến một cuộc sống yên ổn cho người dân thường trong
khuôn khổ của thời đại quân chủ.

Tác giả của nó là Hàn Phi, chết vào năm 232
trước công nguyên. Tiểu sử của ông đã được Tư Mã Thiên kể lại chính xác trong bộ
Sử Ký. Phi là một công tử nước Hàn, tức là người con
(tử) của vua (Công) nước Hàn nhưng không phải là người sẽ thừa kế ngôi vua.
Hoàn cảnh ấy giúp Phi ngay từ bé đã nhìn thấy rõ các quan hệ giữa vua tôi và
cách trị nước. Sau đó Phi đến học với Tuấn Khanh, tức Tuân Tử, nhà học giả lớn
nhất thời bấy giờ. Phi tiếp thu Nho giáo, do đó rất thông thạo về lịch sử, văn
học. Phi thừa kế của thầy quan niệm bản tính con người là ác, căm ghét mê tín,
coi trọng giáo dục đề cao các tiên vương các đời Hạ, Thương, Chu mà xem nhẹ
Nghiêu, Thuấn là mẫu mực của Khổng Tử. Cùng học với Phi có Lý Tư sau này sẽ làm
thừa tướng nước Tần. Lý Tư thừa nhận Phi giỏi hơn mình. Chủ trương của Tuân Tử
là dùng lễ để trị nước, khác chủ trương dùng nhân để trị nước của Khổng Tử. Lễ
và pháp luật là rất gần nhau cho nên cả Hàn Phi lẫn Lý Tư đều chuyển sang pháp
trị. Về nước, Phi thấy nước Hàn yếu đuối, mấy lần dâng thư cho vua Hàn nhưng
nhà vua không nghe. Phi nghĩ cách xây dựng một học thuyết đế lại cho đời sau về
việc trị nước. Phi tiếp thu lý thuyết pháp gia đã có từ trước. Nhưng lý thuyết
này qua Quản Trọng, Thương Ưởng, Thân Bất Hại vân vân chỉ mới là những phép tắc.
Nó còn thiếu một linh hồn để trở thành sinh động, uyển chuyển, áp dụng cho vô
vàn trường hợp khác nhau. Phi thấy nó ở đạo Lão và đưa đạo Lão vào hoán cải cái
học thuyết vốn dĩ khô khan thành một học thuyết đầy sức sống. Nếu Quản Trọng,
Thương Ưởng chỉ mới thấy cái quan trọng của phép tắc, Thân Bất Hại thấy thêm được
cái thế, thì với Hàn Phi: trị nước, trở thành một cái thuật để người cai trị sử
dụng mà ứng phó với mọi trường hợp. Do đó, Phi là người lớn nhất của trường
phái Pháp gia và bộ Hàn Phi Tử trở thành tác phẩm quyết
định của toàn bộ học thuyết này.