Lịch Sử Khẩn Hoang Miền Nam

Đồng bằng sông Cửu Long, Ménam và Irraouaddi là ba
trung tâm sản xuất lúa gạo, có dư để xuất cảng, quan trọng nhứt trên thế
giới. Việt Nam, Xiêm, Miến Điện gồm đa số dân sống bằng nghề nông. Ba quốc gia
này liên ranh, nằm trong khu vực gió mùa với những nét lớn giống nhau :

— Lãnh thổ phát triển lần hồi từ Bắc xuống Nam.

— Biết làm ruộng cấy ở đồng sâu, nhờ đó mà sản lượng
đạt mức cao so với ruộng tỉa ở đất khô.

— Mức sống thấp kém.

Nam tiến không phải là mãnh lực huyền bí của riêng
dân tộc Việt Nam. Những dân tộc chịu ảnh hưởng ấn độ vẫn đạt được kỹ thuật
cày sâu cuốc bẫm không kém nước ta. Việc tôn thờ rắn thần và rồng để cầu
mưa, vài môn giải trí như thả diều, trai gái đối đáp nhau nào phải chỉ xảy
ra ở Việt Nam.

Dân Việt gặp dân Miên vốn có nền văn hóa cổ kính
khá cao. Vào thế kỷ 13, người Miên đã tìm ra giống lúa và dẫn thủy nhập
điền thích ứng giúp họ thâu hoạch 3 hoặc 4 vụ trong một năm. Cuộc Nam tiến
của người Xiêm, người Miến Điện gặp hoàn cảnh khá tốt về địa lý, hai con
sông Ménam và Irraouaddi thuận lợi cho việc thông thương, trong khi Hồng Hà và
sông Cửu Long có nhiều thác đá. Từ hạ lưu sông Hồng, dân Việt len lỏi theo mấy
cánh đồng nhỏ bé dọc theo bờ biển Đông nhiều giông tố để lần hồi đến hạ
lưu sông Đồng Nai, sông Cửu Long.

Tuy là đặt chân trên đất Cao Miên nhưng đối thủ
đáng nể của người Việt đi khẩn hoang lại là người Xiêm đang nuôi tham vọng
đô hộ vùng Vạn Tượng, Cao Miên và Mã Lai. Xiêm quốc lúc bấy giờ đang thời
hưng thịnh, với tướng giỏi, quân sĩ có kinh nghiệm về chiến đấu đường bộ
và đường thủy.

Người Việt đã giữ được thế chủ động trong hoàn cảnh
gay go.

Khi đặt chân ở đồng bằng sông Cửu Long, nước Việt
bị chia cắt từ sông Gianh, công trình khẩn đất và giữ đất lúc đầu chỉ do
một số dân từ Quảng Bình trở vào gánh vác. Bấy giờ, ưu thế của người Việt
khong là kỹ thuật canh tác cao, nhưng là ưu thế về tổ chức chính trị và
quân sự. Bộ mấy hành chính khá hoàn hảo đã giúp chúa Nguyễn theo dõi được
tình hình ở những địa phương xa xôi, quân đội có thể tập trung khá nhanh
khi cần thiết. Đơn vị xã hội nhỏ nhất là thôn ấp đủ khả năng tự trị, các tổ chức
đồn điền có thể tự quản trị về kinh tế và an ninh.

Quân đội Xiêm hùng mạnh, nhưng đi xa thì mất hiệu
năng. Nước Cao Miên bấy giờ quá suy nhược, vua chúa kém năng lực chỉ biết
cầu viện với ngoại bang, dân chúng thì ly tán : người Xiêm thường lùa bắt
từng loạt dân Cao Miên đem về xứ họ để làm nông nô phục dịch.

Vua chúa Việt Nam thúc đẩy việc khẩn hoang vì những
lý do sau đây :

— Mở rộng địa bàn thống trị, đất rộng, dân giàu
thì kinh đô được bảo vệ chu đáo hơn.

— Thuế điền và thuế đinh gia tăng nhanh chóng.

— Nạn đói kém được giảm thiểu, nơi này thất mùa,
nơi kia bù lại, ít có nguy cơ nội loạn.

— Dân số gia tăng, thêm lính tráng, thêm dân xâu.

Bộ Đinh và bộ Điền tiêu biểu cụ thể cho nhân lực,
tài lực. Với binh sĩ giữ gìn bờ cõi và trấn áp nội loạn, với tiền bạc và nhân
công làm xâu, vua chúa tha hồ phung phí, sống xa hoa, xây đắp cung điện lăng tẩm,
ưu đãi người trong giòng họ, mua chuộc quan lại, để ngôi vị được ổn định,
chống các âm mưu ly khai ở địa phương.

Về phía dân chúng, khẩn hoang là việc tích cực,
không phải là hưởng thụ, thụ động, chờ thời vận.

* Phải có yếu tố thiên nhiên tương đối thuận lợi,
đất quá thấp thì lúa dễ bị ngập, quá cao thì gặp nạn thiếu nước. Từ nơi
cư trú đến thửa ruộng, đường đi phải gần để khỏi phí thì giờ lui tới, lúa
đem về nhà không mất nhiều công lao và phí tổn chuyên chở.

* Đủ nước ngọt để uống, nấu cơm và cho trâu bò uống.

* Gia đình đủ vốn liếng, đủ lúa gạo ăn trong khi
chờ lúa chín. Lại còn quần áo, tu bổ nhà cửa, thuốc uống, trầu cau, lúa gạo
để nuôi heo gà, ghe xuồng, nông cụ. Thêm vào đó, còn yếu tố xã hội vì làm
ruộng đòi hỏi sự hợp quần cần thiết :

— Sức một người, một gia đình chỉ có giới hạn. Một
khoảnh ruộng ở giữa tư bề đất hoang thì hoa mầu sẽ bị chim chuột từ các
vùng lân cận tập trung lại phá nát. Năm bảy gia đình góp sức canh tác
liên ranh nhau thì sự tổn thất vì chim chuột được giảm thiểu.

— Mùa cấy tuy là co giãn, xê xích mươi ngày nhưng
nằm trong thời gian quy định. Cấy quá sớm, thiếu nước, cấy quá trễ, cây
lúa mọc không kịp nước mưa. Mỗi người chỉ có thể cấy chừng 4 mẫu tây
trong một mùa mà thôi, đàn bà lo cấy ở nơi này thì đàn ông lo dọn đất ở
nơi kia. Dọn đất cấy quá sớm, cỏ mọc trở lại, trì hoãn thì nước trong ruộng lên
cao, không dọn đất được. Lúa chín mà gặt trễ chừng năm bảy ngày là hư
hao.

Phát cỏ, cấy lúa, gặt lúa đòi hỏi sự tập trung
nhân công, mướn hoặc đổi công, theo lịch trình không được bê trễ. Phải nhờ
người lân cận hoặc ở địa phương khác đến. Ngay trong một khoảnh đất nhỏ,
mặt đất chưa bằng phẳng, nơi cao nơi thấp, việc đắp bờ, tát nước vẫn là
công trình của nhiều người.

Vùng định cư để khẩn hoang cần liên lạc với vùng
phụ cận dễ dàng để giải quyết vấn đề nhân công. Trong một ấp, nhà này
không được ở quá xa nhà kia. Gần thôn ấp, phải có nơi bán tạp hóa, có người
cho vay, người tiêu thụ lúa. Việc sanh đẻ, cưới hỏi, may chay đòi hỏi các
phương tiện tối thiểu. Nhà cửa, tính mạng người dân phải được bảo vệ, chống trộm
cướp, loạn lạc. Lại còn nhu cầu học vấn, nhu cầu về tâm linh với đình, chùa, miễu,
hát xướng.

Đơn vị tối thiểu về xã hội vẫn là một làng.

Khẩn hoang đòi hỏi nhiều yếu tố căn bản. Khẩn
hoang ở đồng bằng sông Cửu Long là cuộc vận động lớn, toàn diện về chính trị,
quân sự, kinh tế, văn hóa.

Vua chúa quy định chính sách điền địa, thuế khóa,
quân dịch và thưởng phạt. Tùy nhu cầu mà có khi quân sĩ, lưu dân và tù
nhân phải đóng đồn, lập ấp, cày cấy ở nơi mất an ninh. Đất kém mầu mỡ,
khó canh tác nhưng chính quyền lại cưỡng bách đến định cư. Có những giai
đoạn, những khu vực mà chính phủ kiểm soát chặt chẽ việc khẩn hoang, nhưng cũng
có lúc người dân được dễ dãi. Nhiều vùng đất tuy người Cao Miên chưa
chánh thức nhượng cho ta nhưng dân ta đã đến khẩn hoang, hoặc ngược lại,
đã nhượng từ lâu nhưng vẫn còn hoang phế.

Cuộc vận động phối hợp quân sự, chính trị và kỹ
thuật này có thể chia ra từng thời kỳ :

1) Từ các chúa Nguyễn đến những
năm cuối đời Gia Long : Khai khẩn vùng đất phù sa tốt,
đất giồng ven sông, đất cù lao theo nhu cầu phát triển xứ Đàng Trong, phục quốc
và củng cố quốc gia.

Còn lại các vùng nước ngập sâu vào mùa mưa, đất
quá phèn, rừng Sác. Vùng người Miên tập trung, trên nguyên tắc thì để
nguyên vẹn (Rạch Giá, Sóc Trăng, Trà Vinh, Châu Đốc).

Thành lập các trấn Biên Hòa, Gia Định, Định Tường
và Vĩnh Thanh.

2) Từ cuối đời Gia Long tới cuối
đời Minh Mạng : Khai khẩn phía hữu ngạn Hậu
Giang, nối qua vùng đồi núi Thất Sơn, vì nhu cầu xác định biên giới Việt Miên.
Khai khẩn vùng đồi núi, vùng đất thấp, canh tác những lõm đất nhỏ mà cao ráo,
giữa vùng nước ngập lụt.

Thành lập tỉnh An Giang, tách ra từ trấn Vĩnh
Thanh.

3) Từ đời Thiệu Trị tới đời Tự Đức
: Khai khẩn những điểm chiến lược, nhằm đề
phòng nội loạn ở phía Hậu Giang, chánh sách đồn điền được thúc đẩy mạnh.

Thực dân Pháp đến, nhằm mục đích bóc lột nhân công
rẻ tiền, và xuất cảng tài nguyên, đã thực hiện được vài việc đáng kể :

1) Cho đào kinh để chuyên chở lúa gạo, giúp giao
thông vận tải được dễ dàng, đồng thời rút bớt nước vào mùa lụt từ Hậu
Giang ra Vịnh Xiêm La. Vùng đất phèn, tạm gọi là phù sa mới, không còn bị nước
ngập quá cao. Việc chuyên chở sản phảm về Sài Gòn ít tốn kém hơn trước.

Thành lập các tỉnh mới : Rạch Giá, Cần Thơ, Sóc
Trăng, Bạc Liêu, vùng này trở thành nơi dư lúa gạo, nhờ dân ít mà mức sản
xuất cao. Khai khẩn rừng tràm và đồng cỏ.

2) Thúc đẩy việc làm ruộng sạ, nhờ chọn các giống
lúa thích hợp hơn, giúp vùng đất thấp ở Long Xuyên, Châu Đốc và Đồng Tháp
Mười canh tác được. Còn lại là vùng rừng Sác Cần Giờ, rừng Đước Cà Mau,
vùng than bùn U Minh, vùng đất quá nhiều phèn chung quanh Hà Tiên và Đồng
Tháp Mười.

3) Lập đồn điền cao su ở miền Đông.