Cao Bá Quát

Cao Bá Quát
(1809? -1855) tự Chu Thần sinh tại Phú Thị, Gia Lâm, Hà Nội, mất giữa trận tiền
Quốc Oai trong cuộc khởi nghĩa chống triều đình thời Tự Đức… Tự Đức tru di ba
họ Cao Bá Quát, thu hồi tiêu hủy văn chương ông. Nhưng ông được lòng dân bảo vệ:
một rừng truyền thuyết ca ngợi tài thơ, lòng dũng cảm, trí thông minh và tinh
thần thương dân yêu nước của ông. Tác phẩm của ông còn được lưu đến nay là 1353
bài thơ, 21 bài văn xuôi, một số bài ca trù và khá nhiều câu đối.

Thập tải luân giao cầu cổ kiếm (Mười năm giao thiệp
tìm gươm báu)

Nhất sinh đê thủ bái mai hoa (Một đời chỉ cúi trước
hoa mai)

Đôi câu đối ấy đã thâu tóm khá đầy đủ hoài bão và
phẩm chất Cao Bá Quát. Lúc trẻ Cao Bá Quát cũng như trăm nghìn sỹ tử khác mong
học giỏi đỗ cao để giúp đời. Trong thơ thấy rõ cái hăng hái thường tình ấy Trên
đường công danh đã mấy ai nhàn/ Mũ lọng nhộn nhịp ta cũng đi đây. Nhưng cũng nhận
ra ngay trong cơn hăng hái trên đường đi thi ấy cái khí phách khác thường của
ông:

Sóng biển trào lên như đầu bạc lô nhô

Gió giận dữ đánh chìm cả những chiếc thuyền to

Chớp giật sấm ran ai nấy đều xanh mắt,

Giữa cảnh, con chim hải âu vẫn nhởn nhơ

Sau này trong truyền thuyết về Cao nhiều giai thoại
cũng vẽ nên sự bình thản của ông giữa gian lao như hải âu giữa bão: Một chiếc
cùm lim chân có đế/ Ba vòng xích sắt bước thì vương.

Khí phách ấy bắt nguồn từ chất tâm hồn của Cao Bá
Quát. Tâm hồn ấy cao rộng. Qua núi Dục Thúy: Ta muốn trèo lên đỉnh núi cao ngất
kia/ Hát vang lên để gửi tấm lòng vào mây nước. Tâm hồn ấy giàu năng lực bên
trong, chấp nhận cái khó của đường đời:

Bãi cát dài, bãi cát dài!

Bước một bước lại như lùi một bước.

Trong tình cảnh oan khốc bị giam cầm, tra tấn chỉ
vì tội sửa vào bài thi cho một thí sinh có tài vô ý phạm trường quy, ông tỉnh
táo và can đảm coi việc mình làm là việc thiện, mà việc thiện thì ở hoàn cảnh
nào cũng nên làm. Ông coi công lý thời ấy như cái máy làm nhục người (Bài thơ tả
cái cùm). Ông nhìn thẳng vào chiếc roi da đang quật nhoang nhoáng vào người
mình, ông tả nó và tả chính tâm trạng mình, như một cuộc đọ sức. Cái việc tả
chính xác với các chi tiết nghiêm lạnh cho thấy ai vững hơn ai:

Roi quất nhoang nhoáng bay đi liệng lại như ánh chớp.

Lúc giơ lên như hai con thuồng luồng quật vào bờ
ao lở

Lúc ngừng như nước lạnh đổ vào nồi nước sôi (…)

Ở nơi góc đài những giọt sương trong cũng vì ta mà
bay lên

Roi song rủ xuống thôi không hăng như trước nữa

Chắp tay đứng, ruột mềm quặn lại như cuốn vào ngón
tay được.

Ông nhìn sông dài như lưỡi kiếm dựng giữa trời xanh.
Ông hỏi hoa sen ngươi có hồng bằng mặt rượu của ta không? Ông thấy núi như chiếc
chén xà cừ của khách say. Khí phách, tài tử như Cao Bá Quát lại là người thắm
thiết tình cảm, đặc biệt tình cảm gia đình. Ông có những câu thơ thương vợ
thương con tình cảm chân thực, ngôn ngữ mộc mạc, hình như ông không muốn vẻ đẹp
của tài thơ làm mờ đi nét thực của cảm xúc. Một số truyền thuyết muốn nhấn mạnh
khí phách Cao Bá Quát đã mô tả ông có tính cách ngang tàng khinh bạc, coi nhẹ
tình cảm, e không đúng. Cao Bá Quát khí phách nhưng đa cảm, đó là sự phong phú
của tâm hồn ông. Thương xót người thân và thương xót mọi người nghèo khổ, bị ức
hiếp. Hãy nghe ông mời một người đói cùng ăn Than ôi hãy ngừng lệ/ Một bữa ta tạm
mời/ Đời người như quán trọ/ Ung dung nào mấy ai/ Thong thả đừng nuốt vội/ No ứ
dễ hại người. Cao Bá Quát đã thấy nguồn gốc nỗi khổ ấy, không dễ nói thẳng ra,
nhưng ông đã tìm cách nói:

Nghe nói xe Rồng vừa ngự tới

Cung vua sẵn đó lại cung vua

Tâm sự nhà nho Cao Bá Quát rối bời: Tâm sự và tóc
có chi phải so sánh vắn dài/ Đến lúc đã rối bời thì cùng rối bời như nhau. Rối
bời vì ái quốc thì không thể trung quân.

Cuối đời, những bài thơ Cao Bá Quát càng nặng trĩu
nội tâm. Không chỉ buồn thương, mà có buồn thương cũng không chỉ vì thân danh
mình lận đận. Hoài bão của con người một đời chỉ cúi trước hoa mai rộng xa hơn
nhiều. Trước cảnh đời ngang trái ấy ông không thể làm tấm bia không chữ, (Thế sự
hà kham một tự bi). Ông phải có thái độ, nhưng thái độ ấy không thể nói trong
thơ. Ông như cái hạt sen ôm tấm lòng đắng ngắt chỉ mình mình biết (Liên tử hữu
tâm tri độc khổ). Đêm xuân đọc sách mà như đối thoại với người xưa (Bùi ngùi
xuân này ngồi đối diện với người xưa) mà như giao lưu với vũ trụ (Dưới có người
không ngủ/ Trên có vì sao muốn rơi). Trong bài Tiễn Nguyễn Trúc Khê ra nhận chức
tại phủ Thường Tín, ý chí hành động của Cao Bá Quát đã rõ, sau khi nhắc đến Chu
An, Nguyễn Trãi, ông viết:

Khách nam nhi chẳng vì thế thái

Đem thân ra đỡ lấy cương thường

Năm 1853 Cao Bá Quát đã trở thành một trong những
người lãnh đạo của cuộc khởi nghĩa Mỹ Lương. Bối cảnh lịch sử chưa đủ chín để
cuộc khởi nghĩa thành công. Nhưng Cao Bá Quát đã trở thành hình tượng sáng chói
của lớp nhà thơ hoạt động, từ thơ mà thành chiến sỹ, lấy máu để diễn tả cao nhất
cảm xúc của chính mình.

Hà Nội 1-11-2000

VŨ QUẦN PHƯƠNG