Gió Đầu Mùa

Viết truyện ngắn nào
có khó gì đâu. Một sự xẩy ra ở ngoài phố làm rung động trái tim ta, một câu
truyện thuật trong phòng khách làm nở một nụ cười khoái trá trên môi ta, một
khu rừng âm u lạnh lẽo, một xóm nhà tranh rải rác dưới ven đồi, một cái quán
bán nước, một cái xe với anh phu kéo… Hay không cái gì cả, sự trống rỗng một
phút, một giây của tâm hồn. Những cảnh tượng ấy, dù trọng dù khinh đều là đầu đề
câu truyện ngắn, đều kích thích trí nghĩ ta mà ngấm ngầm tự cấu tạo nên một câu
truyện ngắn. Ta chỉ việc viết lên giấy những điều trông thấy, nghe thấy và những
ý tưởng nẩy ra trong thâm tâm ta. Có thế thôi. Cái khó – nếu quả có cái khó –
chỉ ở chỗ phải biết có thế thôi.

Ðó là quan niệm về
truyện ngắn của Thạch Lam, tác giả tập truyện “Gió đầu mùa”.

Một gia đình hai vợ chồng
trẻ với đứa con đầu lòng mới ra đời, một dẫy phố chợ tồi tàn với bọn ngụ cư
nghèo đói, cái vui sướng của một người thất nghiệp về làng sống với dân quê, sự
đùa bỡn oái oăm của duyên số, cái kết quả tai hại của một cơn giận, sức áp bức
quyết liệt của sự đói, cái chết đau đớn của người bạn trẻ nghèo. Toàn truyện giản
dị cả. Muốn tả những sự xẩy ra hàng ngày ấy tác giả không cần đến những tình tiết
ngoắt nghéo tối tăm, nhiều khi rất trẻ con mà ta thấy nhan nhản trong những
truyện kểu cách, loè loẹt của những nhà văn thiếu thành thực.

Thành thực, đó là đức
tính không có không được của nhà văn. Ở Thạch Lam, sự thành thực lại trở nên sự
can đảm. Ðọc nhiều đoạn văn của Thạch Lam, tôi rùng rợn cả tâm hồn vì sự thành
thực (những đoạn tả trong truyện “Ngày Mới” ).

Tôi xin thú thật rằng
những điều xét nhận gay go về mình, và những người sống chung quanh mình, tôi
cũng thường có, song vị tất đã dám viết ra. Nhưng sao lại thế nhỉ? Ðúng lẽ bọn
nhà văn chúng ta ai ai cũng phải can đảm hơn người thường. Ðáng lẽ ta phải mạnh
bạo viết những điều mà mỗi người, mà ta, nhất là ta, giấu kỹ ở tận đáy linh hồn,
những nỗi băn khoăn, những sự vui mừng lo sợ, tức tối, thèm muốn, ghen ghét
đang ẩn náu trong khối óc, trong trái tim ta. Tôi vẫn ước ao cái can đảm mà tôi
thấy ở tolstoi, mà trong đám văn sĩ mới nước ta tôi thấy ở Thạch Lam.

Lòng ta là một thế giới
mênh mông. Nếu ta để trí suy xét của ta len vào cách ngách, các nơi kín tối,
chăm chỉ tìm tòi ta sẽ thấy nhiều sự mới lạ. Tưởng sống tới trăm tuổi ta cũng
không biết thực rõ được lòng.

Phải tả chân thường
khoe khoang chỉ suy xét theo phương diện khách quan, liệu có được không? Tả một
người giận dữ mà chỉ tả những hiện trạng của sự giận dữ thì bức tranh của ta
không thể đầy đủ được.

Muốn nó đầy đủ, ta phải
hỏi lòng ta, ta phải hỏi ký ức ta xem khi ta giận thì trí nghĩ và tính tình ra
sao, thì cảm giác ta ra sao, hơn thế, ta phải sống lại một cơn giận. Người chủ
động trong truyện “một cơn giận” của Thạch Lam có thể chỉ là Thạch Lam. Ông tự
vệ ông. Nhưng cũng có thể là bức tranh tả chân hết thẩy ai ai trong một cơn giận
vô lý giữa lúc ta thấy “lòng ta chán nản và buồn bực, những ngày tự nhiên không
hiểu sao ta thấy khó chịu và hay gắt gõng”.

Có lẽ vì không bao giờ
rời bỏ phương diện chủ quan nên Thạch Lam dễ làm ta rung động: trước ta, chính
ông đã rung động. Tả cái lạnh đầu mùa, ông nhớ ngay cái cảm giác mà ông có một
đêm mưa rào, rồi bỗng trở ra gió bấc “Gió lạnh đầu mùa”. Ông tả cái ngõ hẻm ở một
xóm quê bằng cái cảm giác của ông đi qua nơi đó. (Một cái cảm giác mát lạnh bỗng
tràn lên hai vai. Tân ngửng đầu lên nhìn; chàng vừa đi vào dưới vòm tre xanh
trong ngõ) “Trở về”.

Cả đến một buổi gặt,
ông cũng tả bằng cảm giác của ông. (Tân chú ý đưa cái hái cho nhanh nhẹn, mỗi lần
bông lúa rung động châm vào mặt, vào người, mùi lúa chín thơm lại phảng phất với
mùa rạ ướt mới cắt. Mùi thơm đó làm chàng say sưa như men rượu). “Những ngày mới”.

Nếu ta có thể chia ra
hai hạng nhà văn. Nhà văn thiên về tư tưởng và nhà văn thiên về cảm giác, thì
tôi quả quyết đặt Thạch Lam vào hạng dưới. Ở chổ mà người khác dùng tư tưởng,
dùng lời có khi rất rậm để tả cảnh, tả tình, ông chỉ nói, nói một cách rất giản
dị cái cảm giác của ông. Các cảm giác ấy bao quát hết tư tưởng của tác giả và của
độc giả, và của độc giả nhiều khi đi xa hơn, sâu hơn trí, vì có cái cảm thấy mô
tả không thể đúng tư tưởng để mô tả, để giải phân cái cảm giác của ta ra được,
dù là một cái cảm giác nhẹ nhàng, cái rung động khẽ như cánh bướm non ấy là một
tình cảm sâu xa.

Thực vậy, những cái cảm
giác đạm mạc như thế mà ta thấy trong khắp các truyện của Thạch Lamđều giấu một
tình sâu xa. Tác giả, mà ta tưởng rất điềm tĩnh, kỳ thực là một người có những
tính tình mãnh liệt, quá khích nữa. Ðứng trước sự khốn khổ của bác Lê, tác giả
chỉ thủ thỉ nói:

“Giá cứ nó người mướn
làm thì cũng không đến nỗi”. Nhưng trong cái thủ thỉ ấy ta cảmt hấy lòng tức giẫn,
lòng oán trách xã hội lên đến cực điểm. Sáu năm xa cách, người con giầu có về
thăm mẹ già nghèo ở nhà quê, khi hắn ta từ giã bà cụ ra đi, tác giả thản nhiên,
lạnh lùng viết:

“Ra đến ngoài Tân nhẹ
hẵn mình. Chàng tự cho đã làm xong bổn phận”. nhưng sự lạnh lùng ấy giấu một
tính tình khinh bỉ, một cảm tưởng chua chát không biết đến chừng nào. Những kẻ
giầu có huênh hoang trong bọn trưởng giả như người con trong truyện “Trở về”.
Thạch Lam rất ghét, cũng như ông rất yêu, rất thương bọn nghèo đói, bọn bác Lê,
anh Sinh, anh Du… Ông đem hết tâm hồn ra để ghét, tuy ông chỉ lãnh đạm nói đến
họ. Lòng ghét âm thầm và dữ dội của ông có khi làm cho ông thiên lệch. Một lần
nghe tôi đọc đến tên một người bạn mới giầu sang, ông chàu mày nói: “Ồ! Tôi
ghét hắn ta lạ”. Tôi chưa kịp hỏi vì lẽ gì thì ông đã tiếp:

“Trông cái má hắn ta
phinh phính, cái bụng hắn ta xệ xệ!”

Rồi ta sẽ thấy trong
những tác phẩm của Thạch Lam rất nhiều nhân vật có cái bụng xệ. Thạch Lam sẽ
trút lên đầu hộ hết cả sự căm tức, oán trách một xã hội trưởng giả, bất công,
tàn ác đối với những khốn khổ đáng thương mà Thạch Lam tha thiết bênh vực an
vi.

Khái Hưng

3 – 9 – 1937