Bản Án Chế Độ Thực Dân Pháp

Trước năm 1914, họ chỉ là những tên da đen bẩn
thỉu, những tên “Annamít” bẩn thỉu, giỏi lắm thì cũng chỉ biết kéo xe
tay và ăn đòn của các quan cai trị nhà ta. Ấy thế mà cuộc chiến tranh vui tươi
vừa bùng nổ, thì lập tức họ biến thành những đứa “con yêu”, những người
“bạn hiền” của các quan cai trị phụ mẫu nhân hậu, thậm chí của cả các
quan toàn quyền lớn, toàn quyền bé(2) nữa. Đùng một cái, họ (những người bản xứ)
được phong cho cái danh hiệu tối cao là “chiến sĩ bảo vệ công lý và tự
do”. Nhưng họ đã phải trả bằng một giá khá đắt cái vinh dự đột ngột ấy, vì
để bảo vệ cho cái công lý và tự do mà chính họ không được hưởng một tí nào, họ
đã phải đột ngột xa lìa vợ con, rời bỏ mảnh ruộng hoặc đàn cừu của họ, để vượt
đại dương, đi phơi thây trên các bãi chiến trường châu Âu. Trong lúc vượt biển,
nhiều người bản xứ, sau khi được mời chứng kiến cảnh kỳ diệu của trò biểu diễn
khoa học về phóng ngư lôi, đã được xuống tận đáy biển để bảo vệ tổ quốc của các
loài thuỷ quái. Một số khác đã bỏ xác tại những miền hoang vu thơ mộng vùng
Bancăng, lúc chết còn tự hỏi phải chăng nước mẹ muốn chiếm ngôi nguyên phi
trong cung cấm vua Thổ, – chả thế sao lại đem nướng họ ở những miền xa xôi ấy?
Một số khác nữa thì đã anh dũng đưa thân cho người ta tàn sát trên bờ sông
Mácnơ, hoặc trong bãi lầy miền Sămpanhơ, để lấy máu mình tưới những vòng nguyệt
quế của các cấp chỉ huy và lấy xương mình chạm nên những chiếc gậy của các ngài
thống chế.

Cuối cùng, ở hậu phương, những người làm kiệt
sức trong các xưởng thuốc súng ghê tởm, tuy không phải hít hơi ngạt của bọn
“bôsơ”(3), nhưng lại nhiễm phải những luồng khí độc đỏ ối của người
Pháp; đằng nào cũng thế thôi, vì những kẻ khốn khổ ấy cũng đã khạc ra từng miếng
phổi, chẳng khác gì đã hít phải hơi ngạt vậy.

Tổng cộng có 700.000 người bản xứ đã đặt chân
lên đất Pháp; và trong số ấy, 80.000 người không bao giờ còn trông thấy mặt trời
trên quê hương đất nước mình nữa!

…