Vốn Dòng Thi Lễ

Văn học sử Việt Nam ta có ghi ba nữ sĩ nổi danh:
Đoàn Thị Điểm, Bà huyện Thanh Quan (tương truyền tên là Nguyễn Thị Hính) và Hồ
Xuân Hương. Trong đó Xuân Hương không trội tiếng nhất thì cũng là vị tài nữ dị
thường hơn cả. Dị thường đến độ tác phẩm được cái vinh dự ít có, là bị khai trừ
trong hầu hết các sách giáo khoa! Vì thi văn của nàng, nếu cho là phóng đãng,
thì phẩm-từ này chỉ là lối nói xuôi đỡ đòn mà thôi… Hơn nữa, thời đại nàng sống
đâu đã đến đồi phong bại tục quá cỡ, khiến sui – hay giải thích – sự táo bạo của
văn nghệ sĩ!

Tuy không tìm ra được bằng chứng xác thực về năm
sinh của nữ sĩ, song cũng có một vài mốc giúp ta suy luận được: Xuân Hương sống
cùng thời với những người tiếng tăm, như Phạm Đình Hổ, tác giả nhiều sách giá
trị và như Nguyễn Huệ – bậc anh hùng đại thắng quân Tàu năm 1788. Nguyễn Huệ
sinh năm 1752. Phạm Đình Hổ năm 1768.

Nguyễn Huệ nguyên họ Hồ tên tục là Thơm, con của Hồ
Phi Phúc, cùng quê ở Nghệ An với Hồ Phi Diễn, thân phụ Hồ Xuân Hương, Cùng quê,
cùng họ, nếu suy ra là thân thích với nhau, e mang tiếng cho nhà giàu vay thêm!
Xem năm sinh của Phạm Đình Hổ và của Hồ Thơm, chúng ta có thể đoán già là Xuân
Hương đã chào đời trong khoảng 1770 – 1775.

Mấy khoa hương thi không đậu cả, Hồ Phi Diễn đương
là nho sinh, xoay làm thầy đồ dạy trẻ mà cũng thấy khó sống trong đất Nghệ đồng
cháy cỏ khô, nên phải lang thang ra Bắc, để vợ ở quê coi mồ mã gia tiên. Bảo bọc
ít lâu ở tỉnh Hải dương, bấy giờ đã ngoài bốn mươi, ông gá nghĩa với một bà họ
Hà cũng chừng ba chục. Bà này chuộng cai phong độ nhà nho, lại thấy vẻ người hiền
lành nhã nhặn, nên chịu làm vợ lẽ miễn là được sống riêng với chồng.

Ở tỉnh nhỏ nghe cũng khó mưu sinh ông đồ đem vợ mới
về Thăng Long để kiếm chỗ dạy đông trẻ hơn. Ông tìm được ngôi nhà rộng rãi ở
phường Khán Sơn ven Hồ Tây (vùng vườn Bách Thú ngày nay, nơi này hiện còn đài
Khán Xuân). Người lối xóm ai cũng mến ông là người có tác phong đạo đức, lại
nghe giọng nói trọ trẹ nên thường gọi là ông đồ Nghệ chứ không nêu tên. Chính ở
khu ngoại thành “cỏ cây chen đá lá chen hoa” này, Xuân Hương đã chào
đời vào một ngày mùa xuân. Hai chữ tên là cha đặt cho, lấy nghĩa hương mùa xuân
và cũng là hương trên đài Khán xuân.

Ông đồ Nghệ sáu năm sau đó
bỗng từ trần vì một cơn bạo bệnh, để lại vợ con trong hoàn cảnh nghèo nàn.
Nhưng bà đồ là người đảm đang, tuy vất vã về mưu sinh nhưng không ngần ngại cho
con gái theo đòí bút nghiên để giữ cốt cách con nhà: giấy rách còn lề không như
thói thường, sợ con gái học chữ dễ hư thân. Nhờ vậy mà Xuân Hương được góp mặt
trong làng văn tự, đem thiên tài tô điểm cho ngôn ngữ nước ta thêm phần bóng bảy
tinh vi, cho tư tưởng dân ta đỡ phần giáo điều cứng ngắc.