Những Bước Lang Thang

“Những bước lang thang…” hôm nay được tái bản, có lẽ ngoài ý muốn khiêm tốn của tác giả. Bản chính ghi là “tuyệt bản”, theo nghĩa của ngành xuất bản phương Tây là không bao giờ tái bản, với bất cứ giá nào (gọi là édition définitive). Không phải là lập dị, nhưng Bình Nguyên Lộc biết rằng loại bút ký của anh, với đề tài Sài Gòn xưa, theo ký ức quá riêng tư thì rất khó tìm độc giả vì viết cho mình thích là chính, bạn bè tri âm thích là phụ, nếu may ra có người tò mò tìm đến. Buổi ấy, chiến tranh loạn lạc xảy ra ở vùng tạm chiếm Sài Gòn. Có cơm ăn, không bị bắt bớ là quan trọng, trước mắt, người giàu tưởng tượng không bao giờ nghĩ đến ngày Độc Lập – Thống Nhất với kỷ niệm đậm đà ý nghĩa dịp 300 năm!

Viết lại những gì mình muốn ghi nhớ kẻo quên, mong được sự đồng cảm của vài bạn già cùng thế hệ. Quên giới thiệu rằng Bình Nguyên Lộc lớn hơn tôi đến một con giáp (sinh năm 1914), quê ở Tân Uyên, nay là Bình Dương – Sông Bé, nhưng về mặt địa bàn văn hóa thì dính dấp nhiều đến Đồng Nai – Biên Hòa, trong gia đình phú nông, được học ở trường Pétrus Ký (nay là Lề Hồng Phong), đậu Trung học Pháp, ra làm công chức, đậu bằng chuyên môn về kế toán chính quy, làm việc ở kho bạc Sài Gòn (có thi lên ngạch nhưng không đậu). Thời kháng Pháp, anh vào chiến khu rồi trở về, bỏ nghiệp công chức, lãnh làm kế toán cho các hãng buôn, dạy chữ Việt cho công chức Pháp và viết văn. Qua vài truyện ngắn đầu tiên anh đã nổi danh với Nhốt Gió, đâu từ năm 1952.

Lòng yêu nước của anh, được thể hiện rõ nét trong văn chương, sống thanh đạm, thích mặc âu phục kiểu cổ điển, quần áo trắng, thắt lưng trắng, mang giày da trắng, cà vạt cũng trắng! Lấy chiếc cà vạt đã tháo ra, anh có thể thắt vào cổ, gọn gàng, theo quán tính, không cần nhìn vào kiếng. Tuy sinh ở tỉnh lẻ, nhưng anh đã sống từ năm 14 tuổi tại Sài Gòn mãi đến sau năm 1975, được bảo lãnh đi Mỹ để trị bệnh rồi mất bên ấy.
Sài Gòn từ hồi năm 1928 đã khánh thành trường Pétrus Ký (nay là Lê Hồng Phong). Bấy giờ, đường Nguyễn văn Cừ, Lý Thái Tổ, Ngô Gia Tự còn là ngoại ô với vườn trồng bông lài, mồ mả, vườn trồng chuối, trồng tre. Đường ngay là Ngô Gia Tự trải đá đỏ, với từng đàn bò tới lui lang thang. Sau này viết “Những bước lang thang…”, anh đã có vốn sống quá dồi dào. Mỹ đến, anh chợt nhớ cảnh xưa, luyến tiếc thời buổi mà ngay vài xóm của nội thành ngày trước còn là đồng quê, đô thị hóa chậm chạp rồi đô thị hóa “nhảy vọt”. “Những bước lang thang…” gợi hương vị của một kiểu Thăng Long thành hoài cổ, hoặc “Đêm nghe tiếng ếch ngang tai. Giật mình còn tưởng tiếng ai gọi đò”. Sài Gòn là đất mới, là vùng nước mặn, là văn minh biển và văn minh sông rạch. Tuy ở Sài Gòn, thuộc tầng lớp “tiểu tư sản” chịu ảnh hưởng Tây học nhưng anh vẫn bảo lưu tâm hồn người nông dân miền Đông, vùng Tân Uyên, Biên Hòa. Anh đã đi thực tế, lấy tâm còn tươi trẻ, hồi mới lên Sài Gòn để nhìn và luyến tiếc nét thơ mộng của “hồn ma cũ”. Nào tiếng rao bán quà trên rạch cầu Ông Lãnh, nào cây vông đồng, lũ trẻ đi bắn chim với cái giàn thun…

Lời văn hóm hỉnh, dông dài, viết như nói, đầy duyên dáng. Tiếng Việt của anh ngọt ngào, không lai tạp như người ở miền Tây. Biên Hòa, quê anh từ nhiều thế hệ đã xưa hơn 300 năm.

Là công chức lớn tuổi, thời Mỹ, anh không thể làm gì hơn. Đọc những tản văn ngắn này, kẻ nóng vội có thể phê phán rằng anh yêu nước kiểu thụ động, tiêu cực. Nay đọc lại, ta thấy anh là người tài hoa, ôn hòa nhưng có định hướng yêu dân tộc. Như vậy cũng quý lắm rồi. Ta không đòi hỏi gì hơn ở một người công chức. Không là lửa cháy rực nhưng là những cục than nhỏ cháy ngầm dưới lớp tro không nguội lạnh. Tôi đã “đại ngôn” chăng? Thôi thì nói đùa với “gã đi lang thang” như vầy: lúc còn sống, anh đã không muốn tái bản tập sách nhỏ ấy mà bây giờ nhiều người muốn tái bản thì có sao đâu? Độc giả là Thượng đế. Tiếng nói tâm sự, thân mật của anh dạo trước gẫm lại cần thiết, quý giá như tiếng con dế gáy te-te mà trẻ con ngày nay còn thích nghe và các cụ già hơn 60 tuổi cũng lấy làm ngạc nhiên thích thú, khi đêm thâu, thức dậy pha chén trà nóng cho riêng mình uống. Nó trị cơn bịnh rất khó trị là “bức xúc” (stress), mà tiếng gáy của con dế thời trò chơi điện tử, đựng trong hộp, cứ gáy lên khi chạm với ánh sáng không trị được và gây thêm nhức đầu.